Thỏa thuận ngũ cốc Biển Đen hết hạn, giá lương thực lại leo thang?

Thỏa thuận ngũ cốc Biển Đen, do Thổ Nhĩ Kỳ làm trung gian một năm trước, cho phép Ukraine xuất khẩu an toàn hàng hóa nông sản từ các cảng biển của mình trong bối cảnh xung đột với Nga. Thế nhưng, Điện Kremlin mới đây tuyên bố không có cơ sở để gia hạn thỏa thuận này sau ngày 18/7.

Alex Lissitsa, Giám đốc điều hành tại công ty nông nghiệp IMC cho biết: “Các chuyến hàng nông sản của chúng tôi đã ngừng hoàn toàn trong 14 ngày qua do chính quyền Nga đã ngừng kiểm tra các lô hàng của chúng tôi để xuất khẩu”.

IMC sở hữu 120.000 héc-ta đất ở Ukraine gần biên giới Nga để trồng ngô, lúa mì và hướng dương. Công ty thường xuất khẩu một nửa sản lượng ngô sang Trung Quốc cũng như vận chuyển sản phẩm đến Pakistan, Ấn Độ và Bangladesh.

Khoảng 90% hàng xuất khẩu nông nghiệp của đất nước Ukraine đang bị chiến tranh tàn phá này được chuyển qua cảng biển Odesa theo thỏa thuận Biển Đen. Tuy nhiên, chính quyền Nga sẽ chỉ cho phép hàng hóa nông nghiệp đi qua sau bước kiểm tra.

Thỏa thuận “phao cứu sinh”

Liên hợp quốc cho biết thỏa thuận Biển Đen là “phao cứu sinh cho an ninh lương thực” vì nó cho phép xuất khẩu 32 triệu tấn ngũ cốc tới 45 quốc gia trên ba lục địa.

Bà Julia Bereshchenko, người phụ trách kinh doanh bền vững tại Astarta - một trong những công ty nông nghiệp lớn nhất ở Ukraine - cho biết khối lượng vận chuyển đã giảm kể từ tháng 2/2023. Vào tháng trước, con số này là khoảng 25% trong số 7,3 triệu tấn được gửi đi vào tháng 1 năm ngoái, trước khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt.

Bà Bereshchenko nói việc chấm dứt thỏa thuận Biển Đen có nghĩa là gần một nửa số lúa mì và ngô do 4.500 nhà sản xuất nhỏ lẻ của Ukraine có thể bị thối rữa trên cánh đồng vì thiếu khả năng lưu trữ và cần phải bán ngay lập tức. Lúa mì thường được thu hoạch vào tháng 7 và thu nhập từ việc bán lúa mì giúp nông dân chuẩn bị cho mùa trồng trọt tiếp theo, bắt đầu vào mùa thu.

Xung đột đang diễn ra đồng nghĩa với việc khoảng 20% đất đai của Ukraine không thể trồng trọt, làm giảm sản lượng nông nghiệp của nước này trong năm nay xuống còn khoảng 80 triệu tấn ngũ cốc và hạt có dầu so với 100 triệu tấn trước đó.

Thế nhưng, tình hình sụt giảm nghiêm trọng trong tiêu dùng trong nước - hậu quả của việc người dân di cư ồ ạt – bắt buộc nước này phải xuất khẩu 50 - 60 triệu tấn nông sản ra nước ngoài. Ngoài ngô xuất khẩu sang Trung Quốc, Ukraine còn là nhà cung cấp lúa mì, dầu hướng dương và đậu nành quan trọng cho Ấn Độ, Bangladesh, Thái Lan và nhiều quốc gia châu Á khác.

“Chúng tôi có thể xuất khẩu một triệu tấn mỗi tháng qua đường sắt, nhưng như vậy là không đủ”, bà Bereshchenko nói, đồng thời giải thích thêm rằng Ukraine sử dụng hệ thống đường sắt rộng hơn so với các quốc gia láng giềng như Ba Lan và Romania nên việc vận chuyển hàng hóa bị cản trở. Trong khi đó, chi phí vận tải đường bộ, vào khoảng 100 USD/tấn, đắt gấp đôi so với vận tải đường biển.

Nông dân Ukraine sẽ không có lãi khi trồng ngô và lúa mì nếu họ phải trả chi phí vận chuyển cao như vậy. Họ đã bắt đầu giảm diện tích trồng ngô và lúa mì để chuyển sang các loại cây trồng khác. Nếu thỏa thuận Biển Đen không được gia hạn, thì sản lượng vụ lúa mì và ngô sẽ còn thấp hơn nữa.

Cơ hội để Nga gia hạn thỏa thuận Biển Đen có thể phụ thuộc vào việc liệu các quốc gia phương Tây có đồng ý với đề nghị rằng ngân hàng nông nghiệp của Nga phải được kết nối lại với hệ thống chuyển tiền Swift toàn cầu.

Tờ Financial Times đưa tin Liên minh châu Âu (EU) đang xem xét đề xuất cho phép ngân hàng Rosselkhozbank của Nga thành lập công ty con để kết nối với Swift, nhưng Moskva đã bác bỏ đề xuất này vì tin rằng nó "không khả thi" do cần đến vài tháng để thành lập.

Giá lương thực cao hơn

Moskva cũng phản đối việc gia hạn thỏa thuận vì cho rằng hàng hóa nông nghiệp của Ukraine đã chảy đến “các quốc gia đủ đầy” và 5 trong số các quốc gia nghèo nhất – Ethiopia, Sudan, Yemen, Somalia và Afghanistan – chỉ chiếm khoảng 1/4 lượng hàng hóa được vận chuyển.

“Tôi cho rằng thỏa thuận ngũ cốc sẽ không được gia hạn. Kể từ khi đường ống dẫn khí amoniac Togilattle-Odesa bị nổ tung vào đầu tháng 6, khả năng đó trở nên rất ít ỏi”, nhà phân tích Viktor Katona tại công ty dữ liệu hàng hóa Kpler nhận định.