Ali Khamenei là ai? Ông ấy có vai trò gì ở Iran?

[Ngô Xuân Thành]

Ali Khamenei sinh ngày 19 tháng 4 năm 1939 tại thành phố Mashhad, Iran, hiện tại đã 85 tuổi. Ông là một giáo sĩ người Iran thuộc phái Hồi giáo Shi'ah với cấp bậc ayatollah danh dự. Về mặt học vấn, Khamenei đã theo học tôn giáo nâng cao tại thành phố thánh Qom dưới sự hướng dẫn của các học giả Shi'i nổi tiếng nhất thời bấy giờ, trong đó có Ayatollah Ruhollah Khomeini - người sau này trở thành lãnh tụ của Cách mạng Hồi giáo Iran.

Sự nghiệp chính trị​

Từ năm 1963, Khamenei đã tích cực tham gia vào các cuộc biểu tình chống lại chế độ quân chủ Shah Iran, vì thế ông đã bị các cơ quan an ninh giam giữ nhiều lần. Sau khi Khomeini trở về Iran năm 1979 và Cách mạng Hồi giáo thành công, Khamenei được bổ nhiệm vào Hội đồng Cách mạng và nhanh chóng trở thành một trong những nhân vật quyền lực nhất của chế độ mới.

Ông đã trải qua nhiều chức vụ quan trọng: từ thứ trưởng bộ quốc phòng, đại diện cá nhân của Khomeini tại Hội đồng Quốc phòng Tối cao, đến việc chỉ huy Quân đoàn Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (IRGC) trong một thời gian ngắn. Khamenei cũng là một trong những thành viên sáng lập của Đảng Cộng hòa Hồi giáo (IRP) và đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết khủng hoảng con tin Iran.

Năm 1981, Khamenei được bầu làm Tổng thống Iran và tái đắc cử vào năm 1985. Tuy nhiên, trong suốt hai nhiệm kỳ này, chức tổng thống chủ yếu mang tính nghi lễ vì hầu hết quyền lực thực tế thuộc về Ayatollah Khomeini với tư cách Lãnh đạo Tối cao.

Trở thành Lãnh đạo Tối cao​

Khi sức khỏe của Khomeini suy yếu, câu hỏi về người kế nhiệm đã trở thành vấn đề cấp bách. Năm 1989, sau khi Khomeini qua đời, Khamenei được bổ nhiệm làm rahbar (Lãnh đạo Tối cao) mặc dù ông chưa đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn truyền thống. Lúc này, Khamenei chỉ mang danh hiệu hojatoleslām, thấp hơn so với yêu cầu là một giáo sĩ cấp cao. Để giải quyết vấn đề này, hiến pháp Iran đã được sửa đổi trong một cuộc trưng cầu dân ý tháng 7/1989, nới lỏng các tiêu chuẩn và trao cho Lãnh đạo Tối cao quyền lực đáng kể hơn.

Trong hệ thống chính trị Iran, Lãnh đạo Tối cao (rahbar) là vị trí cao nhất, cao hơn rất nhiều so với Tổng thống. Khái niệm này xuất phát từ học thuyết velāyat-e faqīh (quản lý bởi nhà luật học tôn giáo) của Ayatollah Khomeini, theo đó một giáo sĩ có học thức cao sẽ lãnh đạo đất nước thay mặt cho Imam thứ 12 (trong tín ngưỡng Shi'ah) cho đến khi ngài tái xuất.
Lãnh đạo Tối cao giữ chức vụ suốt đời và có quyền lực tuyệt đối trong mọi vấn đề quan trọng của đất nước. Ông là tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang, có quyền quyết định chính sách đối ngoại và an ninh quốc gia, bổ nhiệm các vị trí then chốt như thẩm phán tòa án tối cao, và có thể can thiệp hoặc phủ quyết mọi quyết định của chính phủ. Trên thực tế, Lãnh đạo Tối cao có quyền giám sát và kiểm soát tất cả các nhánh quyền lực: hành pháp, lập pháp và tư pháp.

So sánh với Tổng thống​

Ngược lại, Tổng thống Iran chỉ là người đứng đầu nhánh hành pháp với quyền lực hạn chế. Tổng thống được bầu cho nhiệm kỳ 4 năm (có thể tái đắc cử một lần) và chủ yếu chịu trách nhiệm điều hành công việc hành chính hàng ngày, thực thi các chính sách đã được Lãnh đạo Tối cao phê duyệt. Trong nhiều vấn đề quan trọng, đặc biệt là chính sách đối ngoại và an ninh, Tổng thống phải tuân theo chỉ thị của Lãnh đạo Tối cao.

Mối quan hệ quyền lực này có thể được hiểu như sau: nếu Lãnh đạo Tối cao giống như một "hoàng đế lập hiến" với quyền lực tối cao, thì Tổng thống chỉ là "thủ tướng" thực thi chính sách. Sự khác biệt này đã được thể hiện rõ ràng qua các cuộc xung đột giữa Khamenei và một số tổng thống như Mohammad Khatami hay Mahmoud Ahmadinejad, khi những bất đồng chính sách cuối cùng đều được giải quyết theo ý muốn của Lãnh đạo Tối cao.

Thời kỳ cầm quyền​

Kể từ khi trở thành Lãnh đạo Tối cao năm 1989, Khamenei đã trải qua nhiều thách thức lớn. Ông đã phải đối mặt với Phong trào Xanh năm 2009 sau cuộc bầu cử tổng thống gây tranh cãi, quản lý các cuộc đàm phán hạt nhân quốc tế dẫn đến Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA) năm 2015, và gần đây là những biến động trong khu vực Trung Đông với "Trục kháng chiến" mà Iran đã xây dựng qua nhiều thập kỷ.

Hiện tại, ở tuổi 85, Khamenei vẫn giữ vững quyền lực và tiếp tục định hình chính sách của Iran trong bối cảnh căng thẳng leo thang với Israel, các lệnh trừng phạt của phương Tây, và sự trở lại của Donald Trump làm Tổng thống Hoa Kỳ. Câu hỏi về người kế nhiệm Khamenei, với hai ứng cử viên được nhắc đến là con trai ông - Mojtaba Khamenei, đang trở thành một trong những vấn đề quan trọng nhất của chính trị Iran hiện tại.