Kỳ thi hai trong một: Đừng đổ gánh nặng lên vai phụ huynh và học sinh thành nạn nhân của cải cách nửa vời

[Thanh Hải Lucky]

Từ khi được triển khai, kỳ thi “hai trong một” vừa để xét tốt nghiệp Trung học phổ thông (THPT), vừa để tuyển sinh đại học (ĐH) – đã được kỳ vọng sẽ tinh giản hệ thống kiểm tra, giảm gánh nặng thi cử, tiết kiệm chi phí cho xã hội. Tuy nhiên, qua nhiều năm vận hành và đặc biệt là trong bối cảnh năm nay với những thay đổi đột ngột trong quy chế thi và xét tuyển, kỳ thi này ngày càng bộc lộ rõ sự khiên cưỡng trong cách đặt mục tiêu và thiết kế đề thi.

Khi một đề thi phải "phục vụ" hai mục tiêu

Một trong những bất cập lớn nhất của kỳ thi hai trong một là việc một đề thi phải đáp ứng hai mục tiêu hoàn toàn khác biệt: Đảm bảo yêu cầu cơ bản để xét tốt nghiệp THPT nghĩa là hướng đến phổ rộng, kiểm tra năng lực học sinh trung bình. Đồng thời làm công cụ phân hóa trình độ học sinh để tuyển chọn vào các trường đại học – yêu cầu mức độ phân hóa cao, nhất là ở các môn tổ hợp hoặc các khối thi truyền thống.

Sự mâu thuẫn này khiến đề thi không dễ để thiết kế hài hòa. Nếu nghiêng về tính cơ bản, đề không đủ khả năng phân loại học sinh khá giỏi; nếu tăng tính phân hóa, sẽ gây áp lực không cần thiết lên học sinh trung bình vốn chỉ cần thi để tốt nghiệp. Hệ quả là học sinh bị kéo vào một “cuộc đua” mà mục tiêu của cuộc đua không phải của tất cả mọi người, nhưng lại buộc ai cũng phải chạy.

Thay đổi liên tục gây mất phương hướng

Năm nay, việc các trường đại học sử dụng nhiều phương thức xét tuyển khác nhau, từ kết quả thi tốt nghiệp, học bạ, kỳ thi riêng cho đến các bài thi đánh giá năng lực kết hợp với việc thay đổi quy chế xét tuyển đã khiến học sinh và phụ huynh không khỏi hoang mang. Khi không có sự ổn định, học sinh buộc phải “bắt cá nhiều tay”: vừa ôn thi tốt nghiệp, vừa chạy theo các kỳ thi đánh giá năng lực của từng trường đại học, vừa lo xét tuyển học bạ, chứng chỉ quốc tế IELTS, SAT…

Trong khi đó, với học sinh lớp 12, đây là giai đoạn bản lề, có ý nghĩa lớn về tâm lý, định hướng nghề nghiệp và tương lai học tập. Những thay đổi thiếu nhất quán, không có lộ trình dài hạn chỉ khiến áp lực gia tăng, dễ gây tâm lý mất định hướng, mệt mỏi và thậm chí đánh mất động lực học tập.

Gánh nặng đổ lên vai học sinh và phụ huynh

Người lớn kỳ vọng vào một kỳ thi tiết kiệm chi phí, nhưng cuối cùng lại khiến học sinh và phụ huynh “gồng mình” đầu tư nhiều hơn từ ôn luyện, chạy theo thông tin tuyển sinh, đến tham gia nhiều kỳ thi khác nhau. Thay vì giảm thiểu gánh nặng, mô hình thi hiện tại lại đang tạo nên một áp lực kép: vừa phải đảm bảo đỗ tốt nghiệp, vừa phải cạnh tranh để vào đại học.

Nhiều phụ huynh không khỏi bức xúc vì chính họ cũng không thể hiểu hết “luật chơi” của tuyển sinh. Việc thiếu thông tin chính thống, liên tục cập nhật, cùng sự khác biệt trong cách triển khai ở mỗi trường đại học càng khiến hành trình vào giảng đường đại học đôi khi "rối như canh hẹ".

Cần một lộ trình cải cách minh bạch và có tầm nhìn

Để giải quyết gốc rễ của vấn đề, đã đến lúc cần nhìn nhận lại: liệu một kỳ thi với hai mục tiêu có còn phù hợp trong bối cảnh hiện nay? Nếu tiếp tục duy trì, cần tách bạch rõ ràng mục tiêu, có thể bằng cách tổ chức riêng phần thi đánh giá năng lực tuyển sinh hoặc để các trường đại học có quyền chủ động hơn với phương án riêng. Quan trọng hơn, mọi thay đổi về kỳ thi và tuyển sinh cần được xây dựng trên một lộ trình dài hạn, có tham vấn chuyên gia, phụ huynh, học sinh, và được truyền thông rõ ràng từ sớm.

Một hệ thống thi cử hiệu quả không chỉ nhằm tuyển chọn, mà còn giúp học sinh được định hướng, được phát triển chứ không phải mãi là những cuộc thí điểm, cải cách không biết bao giờ có hồi kết.