‘Nghề tay trái’ của tác giả bài Quốc ca

Phan Hiền · 44 phút

Giữa những trang báo văn chương đầu tiên của Việt Nam hiện đại, có những bức vẽ đen trắng giản dị mà giàu cảm xúc, tưởng như chỉ là phần “phụ họa” cho câu chữ. Nhưng ít ai ngờ rằng phía sau nhiều minh họa nổi bật ấy lại là bàn tay của một người được nhớ đến nhiều hơn với tư cách nhạc sĩ, tác giả bài ‘Tiến quân ca’, Văn Cao. Câu chuyện về “nghề tay trái” của ông hé lộ một lát cắt thú vị về lịch sử mỹ thuật Việt Nam, nơi minh họa báo chí từng là vùng đất đầy thử thách nhưng cũng đậm dấu ấn sáng tạo.

Minh họa báo chí: Một nghề đặc biệt trong buổi đầu của báo chí Việt Nam

Ở thời kỳ sơ khai của báo chí Quốc ngữ, kỹ thuật in ấn còn rất hạn chế. Tranh minh họa vì thế buộc phải thật đơn giản, chỉ sử dụng hai sắc độ đen và trắng. Không có trường lớp đào tạo, những họa sĩ thời ấy tự học, tự rút kinh nghiệm, tự truyền nghề cho nhau. Họ vẽ trên ván khắc, làm việc trong điều kiện máy móc cũ kỹ, bản thảo đánh máy nhòe nhoẹt. Nhưng chính trong khó khăn, một đội ngũ họa sĩ minh họa tài năng đã hình thành và tạo nên phong cách riêng biệt cho báo chí Việt Nam.

Từ sau năm 1954, ba tờ báo Văn nghệ, Văn nghệ quân đội và Thiếu niên tiền phong trở thành cái nôi của minh họa báo chí. Những gương mặt lớn của hội họa Việt Nam như Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng, Sỹ Ngọc, Văn Đa hay Huy Oánh đã để lại những bức vẽ có phong thái không thể trộn lẫn. Họ làm việc âm thầm nhưng giữ một vai trò quan trọng: kết nối văn chương với hình ảnh, giúp câu chữ thêm sức sống.

(Trong tạp ghi Vọng âm sắc màu, họa sĩ - nhà văn Đỗ Phấn nhận định minh họa trên báo là "một nghề không hẳn là nghề". Ảnh: NXB Trẻ.)

Văn Cao và thế giới hội họa mang dấu ấn riêng

Trong số những người vẽ minh họa thời ấy, Văn Cao là trường hợp đặc biệt. Được biết đến như một nhạc sĩ lớn, ông lại gây bất ngờ khi để lại dấu ấn sâu đậm trong minh họa báo chí. Sự thành công của ông không đến từ kỹ thuật trường lớp mà từ cảm xúc hội họa tinh tế, cách bố cục đen trắng giàu nhạc tính và khả năng cảm thụ văn chương hiếm có.

Văn Cao khai thác nhuần nhuyễn các sắc độ trung gian của đen và trắng, tạo nên sự mềm mại và hài hòa trong từng mảng hình. Tranh của ông giản lược chi tiết nhưng không hề đơn điệu, giống như nét nhạc trong các ca khúc bất hủ: vừa lãng mạn, vừa suy tư, vừa thấm đẫm tâm hồn của người nghệ sĩ.

Chính cảm xúc ấy mới là linh hồn của minh họa, điều mà — như họa sĩ Đỗ Phấn nhận xét — “không ai có thể bắt chước”. Bởi để vẽ minh họa, không chỉ cần kỹ thuật mà còn phải hòa mình vào câu chữ, chuyển hóa ý văn thành hình ảnh. Và đó là điều Văn Cao làm một cách tự nhiên, như thể hội họa chỉ là một nhánh khác trong bản giao hưởng sáng tạo của cuộc đời ông.

(Một tranh minh họa do nhạc sĩ Văn Cao thực hiện. Ảnh: Tư liệu.)

Dấu ấn khó phai của một nghệ sĩ đa tài

Nhìn lại, minh họa báo chí không chỉ là “nghề tay trái” của Văn Cao. Nó là một phần trong hành trình nghệ thuật rộng lớn hơn, nơi âm nhạc, thơ ca, hội họa giao nhau trong một tâm hồn giàu xúc cảm. Những bức minh họa ông để lại đã truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ họa sĩ sau này, góp phần định hình một phong cách minh họa Việt Nam vừa giản dị vừa thấm đẫm cảm xúc.

Khi nhắc đến Văn Cao, chúng ta nhớ tới Tiến quân ca, tới những giai điệu làm nên lịch sử. Nhưng phía sau bản Quốc ca quen thuộc ấy là một nghệ sĩ luôn tìm cách làm đẹp thế giới bằng nhiều hình thức khác nhau. Và trong mảng minh họa báo chí, ông để lại không chỉ là những nét vẽ mà còn là một tinh thần sáng tạo vượt thời gian.