Đoạn Video
Ảnh
Minh Phương
Thành viên nổi tiếng
Ai cũng biết “trung” có một nghĩa thông thường là “ở giữa” nhưng tìm hiểu thêm về “lịch” và “mùa” thì Trung thu có phải là giữa mùa thu?
Trung thu có phải là giữa mùa thu?
Ngoại trừ lịch Hồi giáo hoàn toàn theo chu kỳ Mặt Trăng, có hai loại lịch chủ yếu khác được dùng hiện nay trên thế giới là: Dương lịch (DL) có nguồn gốc từ văn minh Hy Lạp - La Mã hoàn toàn theo Mặt Trời và Âm lịch (ÂL), có nguồn gốc từ nền văn minh lúa nước cổ Trung Hoa trong vùng châu thổ Hoàng Hà và Trường Giang.
Không rõ Âm lịch thời Nhà Hán đến Nhà Minh biến đổi thế nào, nhưng có lẽ phải đến thời Nhà Thanh cuối thế kỉ XIX, khi thực dân phương Tây ồ ạt tràn sang xâm chiếm thì sự giao thoa giữa hai nền văn hóa Đông Tây khiến cho lịch cổ Trung Hoa phải hiệu chỉnh. Trong phiên bản hiện dùng, năm Âm lịch, nếu theo trăng thì chỉ có 354 ngày, đã được bù lại bằng cách thêm tháng nhuận, 2 - 3 năm một lần, để mùa không bị trượt xa khỏi quy luật nóng lạnh của tự nhiên do Mặt Trời gây ra và năm không trượt xa khỏi năm DL. Vì có xét đến yếu tố Mặt Trời như thế, nên thực chất, Âm lịch là loại Âm dương lịch, không phải Âm lịch thuần túy như lịch Hồi giáo. Tuy nhiên, trong hầu hết các văn bản ở ta xưa nay vẫn quen dùng từ “Âm lịch” để chỉ “Âm dương lịch”. Trong bài viết này cũng vậy, không có ý định thay đổi thói quen đó.
Dương lịch chia vị trí Trái Đất trên quỹ đạo thành 24 solar terms (24 tiết), trong đó có bốn tiết quan trọng: hai tiết có tên gọi là equinox (phân) với nghĩa ngày và đêm dài bằng nhau, khi đường nối tâm Mặt Trời với tâm Trái Đất cắt xích đạo, một lần vào mùa Xuân (Xuân phân) và một lần vào mùa Thu (Thu phân); và hai tiết có tên gọi là solstice (chí) với nghĩa là có ngày dài nhất, lần lượt ở Bắc và Nam bán cầu, khi đường nối tâm Mặt Trời với tâm Trái Đất cắt chí tuyến Bắc vào mùa Hạ (Hạ chí) và cắt chí tuyến Nam vào mùa Đông (Đông chí). Bốn tiết đó là những điểm bắt đầu của bốn mùa theo DL. Hai mươi tiết còn lại được đánh dấu bằng kinh độ Mặt Trời, bắt đầu từ 0o ứng với tiết Xuân phân 21/3. Sau gốc 0o đó, các tiết sau cách tiết trước một cung chắn góc ở tâm 15o lần lượt đến khi hết một vòng quỹ đạo, 15 o × 24 = 360o, Hình 1.
Trong khi đó, tên các tiết ÂL lại như những chỉ dẫn về khí hậu và thời vụ cho nhà nông trong canh tác, chẳng hạn các tên gọi: Kinh trập (sâu nở), Cốc vũ (mưa rào), Tiểu mãn (kết hạt), Mang chủng (thấy chòm sao tua rua, ngũ cốc trổ bông), Lập thu (bắt đầu mùa Thu), Xử thử (dứt nắng nóng, mưa ngâu), Đại tuyết (tuyết dày)... Những tên gọi như vậy có tính chất địa phương, không phù hợp với quy mô toàn hành tinh; nó mất dần ý nghĩa ngay cả với khí hậu và mùa màng vùng Mãn Châu (Trung Quốc) rộng lớn, hay phía Nam Việt Nam, từ đèo Hải Vân trở xuống. Tuy 24 điểm tiết của ÂL trùng với 24 solar terms của DL, nhưng tên gọi các tiết trong ÂL nay vẫn giữ như cũ. Do đó, mùa trong ÂL, bắt đầu từ các tiết “lập”, sớm hơn trong DL khoảng 45 ngày.
Vì tính khách quan duy lý của DL mà nó được chấp nhận sử dụng trên toàn thế giới, trong hầu hết các hoạt động giao thương, khoa học, giáo dục, kinh tế, ngoại giao, hành chính, đời sống, đồng hồ thời gian chuẩn quốc tế... Ngay cả trong nông nghiệp, Trung Quốc, nơi xuất xứ của ÂL, cùng các nước chịu ảnh hưởng ở Đông Bắc Á và Việt Nam, DL vẫn là chính thức trong các hoạt động nhà nước. Trong khi đó, ÂL chỉ dùng trong các hoạt động văn hóa truyền thống như tang lễ, thờ cúng, các ngày tết cổ truyền, hoặc trong phong thủy, tướng số huyền bí, với những giờ ngày tháng tính theo can chi, Tý Sửu Dần Mão, ..., mà một số người hành nghề ở nước ta tự nhận là “nhà” hay “thày”, nhưng không ai biết họ được đào tạo từ trường lớp nào ra.
Giờ ta trở lại xét riêng về mùa Thu ở Bắc bán cầu. Ở các nước Châu Âu và Bắc Mỹ, mùa Thu bắt đầu vào tiết Thu phân, ngày 23/9 DL, vậy giữa mùa Thu, tức sau 45 ngày, sẽ là ngày 7/11 DL; tất nhiên, ở những vùng đó không có Tết Trung thu, ngoại trừ trong các nhóm cộng đồng người gốc Á chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa. Còn ở các nước Đông Á và Việt Nam, mùa Thu bắt đầu ở tiết Lập thu, ngày 8/8 DL, vậy giữa mùa Thu sẽ là ngày 23/9 DL. Ở cả hai loại lịch nói trên, ngày giữa mùa Thu đều là ngày cố định trong DL, không phải là Trung thu – rằm tháng Tám ÂL, Hình 2.
Theo DL, các mùa bắt đầu ở các tiết “phân” và “chí” ;
Theo ÂL, các mùa bắt đầu ở các tiết “lập” (bốn ngày màu xanh)
Vậy cuối cùng, câu trả lời như sau: Về chính danh như trên vừa nêu, giữa mùa Thu ÂL là ngày Thu phân 23/9 DL, nên Trung thu không phải là giữa mùa Thu Âm lịch nữa. Có lẽ nên hiểu rằng đó là ngày giữa mùa Thu truyền thống.
Chuyện này tương tự như ta thường gọi mùng 1 tết Nguyên đán là “ngày đầu Xuân”, nhưng thực ra, ngày bắt đầu mùa Xuân theo ÂL lại là ngày Lập xuân, 4/2 DL.
Năm nay, Trung thu rơi vào ngày thứ Hai, 6/10 DL. Mặt Trăng trong đêm Trung thu, nhất là lúc trăng lên vào chập tối, trông tròn đầy và sáng trong, biểu tượng của sự sum vầy đông đủ nên người Trung Hoa còn gọi tết này là Tết Đoàn viên. Ở nước ta, Trung thu là một tết lớn thứ hai trong năm đứng sau Tết Nguyên đán, có ý nghĩa đặc biệt với trẻ em cùng gia đình.
Trung thu có phải là giữa mùa thu?
Ngoại trừ lịch Hồi giáo hoàn toàn theo chu kỳ Mặt Trăng, có hai loại lịch chủ yếu khác được dùng hiện nay trên thế giới là: Dương lịch (DL) có nguồn gốc từ văn minh Hy Lạp - La Mã hoàn toàn theo Mặt Trời và Âm lịch (ÂL), có nguồn gốc từ nền văn minh lúa nước cổ Trung Hoa trong vùng châu thổ Hoàng Hà và Trường Giang.
Không rõ Âm lịch thời Nhà Hán đến Nhà Minh biến đổi thế nào, nhưng có lẽ phải đến thời Nhà Thanh cuối thế kỉ XIX, khi thực dân phương Tây ồ ạt tràn sang xâm chiếm thì sự giao thoa giữa hai nền văn hóa Đông Tây khiến cho lịch cổ Trung Hoa phải hiệu chỉnh. Trong phiên bản hiện dùng, năm Âm lịch, nếu theo trăng thì chỉ có 354 ngày, đã được bù lại bằng cách thêm tháng nhuận, 2 - 3 năm một lần, để mùa không bị trượt xa khỏi quy luật nóng lạnh của tự nhiên do Mặt Trời gây ra và năm không trượt xa khỏi năm DL. Vì có xét đến yếu tố Mặt Trời như thế, nên thực chất, Âm lịch là loại Âm dương lịch, không phải Âm lịch thuần túy như lịch Hồi giáo. Tuy nhiên, trong hầu hết các văn bản ở ta xưa nay vẫn quen dùng từ “Âm lịch” để chỉ “Âm dương lịch”. Trong bài viết này cũng vậy, không có ý định thay đổi thói quen đó.
Dương lịch chia vị trí Trái Đất trên quỹ đạo thành 24 solar terms (24 tiết), trong đó có bốn tiết quan trọng: hai tiết có tên gọi là equinox (phân) với nghĩa ngày và đêm dài bằng nhau, khi đường nối tâm Mặt Trời với tâm Trái Đất cắt xích đạo, một lần vào mùa Xuân (Xuân phân) và một lần vào mùa Thu (Thu phân); và hai tiết có tên gọi là solstice (chí) với nghĩa là có ngày dài nhất, lần lượt ở Bắc và Nam bán cầu, khi đường nối tâm Mặt Trời với tâm Trái Đất cắt chí tuyến Bắc vào mùa Hạ (Hạ chí) và cắt chí tuyến Nam vào mùa Đông (Đông chí). Bốn tiết đó là những điểm bắt đầu của bốn mùa theo DL. Hai mươi tiết còn lại được đánh dấu bằng kinh độ Mặt Trời, bắt đầu từ 0o ứng với tiết Xuân phân 21/3. Sau gốc 0o đó, các tiết sau cách tiết trước một cung chắn góc ở tâm 15o lần lượt đến khi hết một vòng quỹ đạo, 15 o × 24 = 360o, Hình 1.
24 tiết đánh dấu 24 vị trí Trái Đất trên quỹ đạo
Trong khi đó, tên các tiết ÂL lại như những chỉ dẫn về khí hậu và thời vụ cho nhà nông trong canh tác, chẳng hạn các tên gọi: Kinh trập (sâu nở), Cốc vũ (mưa rào), Tiểu mãn (kết hạt), Mang chủng (thấy chòm sao tua rua, ngũ cốc trổ bông), Lập thu (bắt đầu mùa Thu), Xử thử (dứt nắng nóng, mưa ngâu), Đại tuyết (tuyết dày)... Những tên gọi như vậy có tính chất địa phương, không phù hợp với quy mô toàn hành tinh; nó mất dần ý nghĩa ngay cả với khí hậu và mùa màng vùng Mãn Châu (Trung Quốc) rộng lớn, hay phía Nam Việt Nam, từ đèo Hải Vân trở xuống. Tuy 24 điểm tiết của ÂL trùng với 24 solar terms của DL, nhưng tên gọi các tiết trong ÂL nay vẫn giữ như cũ. Do đó, mùa trong ÂL, bắt đầu từ các tiết “lập”, sớm hơn trong DL khoảng 45 ngày.
Vì tính khách quan duy lý của DL mà nó được chấp nhận sử dụng trên toàn thế giới, trong hầu hết các hoạt động giao thương, khoa học, giáo dục, kinh tế, ngoại giao, hành chính, đời sống, đồng hồ thời gian chuẩn quốc tế... Ngay cả trong nông nghiệp, Trung Quốc, nơi xuất xứ của ÂL, cùng các nước chịu ảnh hưởng ở Đông Bắc Á và Việt Nam, DL vẫn là chính thức trong các hoạt động nhà nước. Trong khi đó, ÂL chỉ dùng trong các hoạt động văn hóa truyền thống như tang lễ, thờ cúng, các ngày tết cổ truyền, hoặc trong phong thủy, tướng số huyền bí, với những giờ ngày tháng tính theo can chi, Tý Sửu Dần Mão, ..., mà một số người hành nghề ở nước ta tự nhận là “nhà” hay “thày”, nhưng không ai biết họ được đào tạo từ trường lớp nào ra.
Giờ ta trở lại xét riêng về mùa Thu ở Bắc bán cầu. Ở các nước Châu Âu và Bắc Mỹ, mùa Thu bắt đầu vào tiết Thu phân, ngày 23/9 DL, vậy giữa mùa Thu, tức sau 45 ngày, sẽ là ngày 7/11 DL; tất nhiên, ở những vùng đó không có Tết Trung thu, ngoại trừ trong các nhóm cộng đồng người gốc Á chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa. Còn ở các nước Đông Á và Việt Nam, mùa Thu bắt đầu ở tiết Lập thu, ngày 8/8 DL, vậy giữa mùa Thu sẽ là ngày 23/9 DL. Ở cả hai loại lịch nói trên, ngày giữa mùa Thu đều là ngày cố định trong DL, không phải là Trung thu – rằm tháng Tám ÂL, Hình 2.
Các mùa ở Bắc bán cầu
Theo DL, các mùa bắt đầu ở các tiết “phân” và “chí” ;
Theo ÂL, các mùa bắt đầu ở các tiết “lập” (bốn ngày màu xanh)
Vậy cuối cùng, câu trả lời như sau: Về chính danh như trên vừa nêu, giữa mùa Thu ÂL là ngày Thu phân 23/9 DL, nên Trung thu không phải là giữa mùa Thu Âm lịch nữa. Có lẽ nên hiểu rằng đó là ngày giữa mùa Thu truyền thống.
Chuyện này tương tự như ta thường gọi mùng 1 tết Nguyên đán là “ngày đầu Xuân”, nhưng thực ra, ngày bắt đầu mùa Xuân theo ÂL lại là ngày Lập xuân, 4/2 DL.
Trăng Trung thu. Ảnh minh họa Instockphoto
Năm nay, Trung thu rơi vào ngày thứ Hai, 6/10 DL. Mặt Trăng trong đêm Trung thu, nhất là lúc trăng lên vào chập tối, trông tròn đầy và sáng trong, biểu tượng của sự sum vầy đông đủ nên người Trung Hoa còn gọi tết này là Tết Đoàn viên. Ở nước ta, Trung thu là một tết lớn thứ hai trong năm đứng sau Tết Nguyên đán, có ý nghĩa đặc biệt với trẻ em cùng gia đình.
