Tại sao Trung Quốc có nhiều huy chương vàng IMO nhưng không có một giải Fields nào?

[Trương Cẩm Tú]

Nhiều người thắc mắc vì sao học sinh Trung Quốc giành rất nhiều huy chương vàng Olympic Toán quốc tế, nhưng trong suốt nhiều thập kỷ lại không có nhà toán học nào của họ đoạt Huy chương Fields. Câu chuyện này gợi lại câu hỏi rộng hơn: vì sao toán học lại quan trọng đến thế.

Như nhà toán học Trung Quốc Dương Chấn Đổng từng nói, toán học là nền tảng của mọi ngành khoa học. Không có toán học, khó có thể có xã hội công nghệ hiện đại. Vai trò của nhà toán học giống với nhà triết học ở điểm đóng góp của họ không thể nhìn thấy ngay lập tức, nhưng về lâu dài lại ảnh hưởng tận gốc đến sự phát triển của một quốc gia. Trong nhiều trường hợp, toán học còn tạo ra ứng dụng thực tế nhanh hơn triết học. Các nước châu Âu và Mỹ đang chạy đua trong lĩnh vực điện toán lượng tử, một ngành đòi hỏi hiểu biết sâu về toán và vật lý. Nếu lĩnh vực này bứt phá, nó có thể làm thay đổi cả công nghiệp và công nghệ toàn cầu.

Toán học thuần túy nghe có vẻ xa rời đời sống nhưng lại xuất hiện khắp nơi. Kĩ thuật ánh xạ hình học giúp máy tính phân tích và theo dõi biểu cảm khuôn mặt. Phân tích hình học còn là nền tảng cho thuật toán nội soi đại tràng ảo, hiện đang được dùng rộng rãi trong chụp CT để phát hiện sớm ung thư trực tràng. Rất nhiều người đã được cứu sống nhờ công nghệ này.

Lịch sử cũng cho thấy những bước tiến lớn thường đến từ tinh thần hợp tác giữa nhiều ngành, như tại Bell Labs. Đây là nơi từng sản sinh ra nhiều phát minh làm thay đổi thế giới nhờ sự kết hợp chặt chẽ giữa toán học, vật lý và kỹ thuật.

Chính vì vậy mà Huy chương Fields được xem trọng. Một đột phá toán học có thể mở ra cánh cửa mới cho nhân loại.

Còn câu hỏi vì sao Trung Quốc có nhiều huy chương vàng IMO nhưng lại thiếu Huy chương Fields? Lý do thường được nhắc đến nhất là mất cân bằng trong cách đào tạo. IMO rèn cho học sinh khả năng giải bài thật nhanh bằng các công cụ đã biết. Trong khi đó, Huy chương Fields đòi hỏi khả năng đặt câu hỏi mới, xây dựng tư duy mới, kiên trì theo đuổi một hướng nghiên cứu trong mười hay hai mươi năm.

Trung Quốc nổi tiếng với cường độ luyện tập cao. Học sinh làm hàng chục nghìn bài tập, nắm chắc kỹ thuật tổ hợp. Nhưng nghiên cứu của Đại học Bắc Kinh cho thấy học sinh Mỹ tự đặt câu hỏi toán học nhiều gấp bảy lần học sinh Trung Quốc, nghĩa là khả năng tự tìm vấn đề của học sinh Trung Quốc còn rất hạn chế.

Một nguyên nhân khác nằm ở cơ chế đánh giá học thuật. Nhiều trường đại học vẫn coi số lượng bài báo là tiêu chí chính. Giáo sư trẻ vừa phải dạy vừa phải xuất bản liên tục nên gần như không có thời gian để theo đuổi một hướng nghiên cứu dài hơi.

Dù vậy, Trung Quốc vẫn có những trường hợp phá vỡ vòng lặp này. Gần đây nhất là nữ toán học Vương Hồng, người giải được Giả thuyết Thung lũng treo ba chiều tồn tại hơn trăm năm và nhận Giải thưởng Salem năm 2025. Cũng có nhiều tài năng IMO khác tiếp tục đi theo con đường nghiên cứu như Vân Chí Vĩ, người chứng minh giả thuyết Gan Gross Prasad cùng đồng đội và trở thành giáo sư MIT khi mới 36 tuổi. Hay như Trương Nhuận Tường, người giải bài toán Carleson sau bốn mươi năm bế tắc.

Nhiều giáo sư từng nói một câu rất đáng suy ngẫm. Olympic toán giống như chạy nước rút để tìm lời giải có sẵn, còn nghiên cứu là hành trình lần mò trong khu rừng sương mù. Hành trình đó đòi hỏi nhiều kiểu người tiên phong khác nhau.

Trong khi nhiều phụ huynh dốc hết sức để con đạt thành tích cao, điều quan trọng hơn là xem các em có thật sự yêu thích toán hay không. Không ít đứa trẻ rất giỏi, nhưng quá tải bài tập khiến chúng mất đi sự tò mò tự nhiên.

Những người gắn bó được với toán học ngoài tài năng còn có một thứ không thể thiếu, đó là đam mê thật sự.

Và có lẽ câu nói của tác giả Hoàng tử bé có thể dùng để kết lại: muốn ai đó đóng con tàu, hãy dạy họ yêu biển cả.